Οι χοροί των βλάχων

 

Ο χορός, ως ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ένα στοιχείο που υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς, και είναι άμεσα συνδεδεμένος με την καθημερινότητα των ανθρώπων.
Στις αυστηρές κτηνοτροφικές - νομαδικές κοινωνίες των βλάχων, λόγοι ιστορικοί, γεωγραφικοί και πολιτισμικοί, καθόριζαν τις ασχολίες των κατοίκων και την κοινωνική τους οργάνωση. Η διατήρηση και η συνέχιση των συνηθειών αυτών είχε πρωταρχική αξία για την ύπαρξή της παραδοσιακής τους κοινωνίας.
Το γεγονός ότι ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα απομακρύνουν τους Βλαχόφωνους Έλληνες από τις μητροπολιτικές τους κοινότητες, σε συνδυασμό με τη μετέπειτα εγκατάστασή τους στα σημερινά αστικά κέντρα, συμβάλλει στη διαφοροποίηση παραδοσιακών χορευτικών δρώμενων λόγω των κοινωνικών επιδράσεων αλλά και στην εγκατάλειψη πολλών εξ αυτών.
Χοροί χάνονται εντελώς, και άλλοι έχουν μεταλλαχθεί είτε γιατί έχουν περάσει πολλά χρόνια και η συλλογική μνήμη έχει εξασθενήσει, είτε γιατί για τις ανάγκες χορευτικών συγκροτημάτων γίνονται πολλές χορογραφίες που τελικά αλλοιώνουν τον χορό από την αυθεντική του μορφή. Η συγκέντρωση, σε συνεργασία με τους κατά τόπους συλλόγους Βλάχων, όλων των πληροφοριών που αφορούν κάθε χορευτικό γεγονός, είναι επιβεβλημένη και αναγκαία, πριν χαθούν και οι τελευταίοι που συμμετείχαν σε εθιμικές εκδηλώσεις της παραδοσιακής κοινωνίας. Σημαντικό επίσης να επισημάνουμε πως παλιά δεν υπήρχαν χοροδιδάσκαλοι και η μετάδοση των χορών από γενιά σε γενιά δε γίνονταν με διδασκαλία. Η κοινωνία η ίδια εξασφάλιζε την εκμάθηση του χορού στις ίδιες τις περιστάσεις όπου οι συμμετέχοντες μάθαιναν χορό ερχόμενοι σε άμεση επαφή μεταξύ τους, όπως μάθαιναν π.χ. τα παιχνίδια ή την γλώσσα. Επίσης τότε ο χορός ήταν πρώτιστα συμμετοχή και όχι θέαμα.
Φυσικά η παράδοση δεν είναι στατική και αυτό αποτυπώνεται και στους χορούς και στα μουσικά όργανα που συνόδευαν τους χορευτές. Στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία στις αρχές του προηγούμενου αιώνα οι χοροί των Βλάχων συνοδεύονταν από την Γκάιντα. Αργότερα έχουμε εισαγωγή ορχήστρας που αποτελείται από κλαρίνο, βιολί, λαούτο και ντέφι. Τα ίδια όργανα χρησιμοποιούνται σε Ήπειρο και Θεσσαλία όπως και στα χωριά των Γρεβενών. Στην Δυτική Μακεδονία (Κλεισούρα, Νυμφαίο) επικρατούν οι χάλκινες ορχήστρες της περιοχής.
Πρώτα απ’ όλα λοιπόν εξέχουσα θέση στα Βλαχοχώρια κρατούσε πάντα ο λεγόμενος «Χορός του χωριού – κόρου ντι χοάρα» στην μνήμη του αγίου κάθε χωριού, ο οποίος μάζευε όλους τους κατοίκους του χωριού. Εκεί ιεραρχικά, πρώτα οι γέροντες με κορυφαίο τον γηραιότερο, μετά οι παντρεμένοι άνδρες, οι ανύπαντροι άνδρες, και τα παιδιά, πιάνονταν από το χέρι και έκαναν κύκλο. Κατόπιν με την ίδια λογική ακολουθούσαν στον ίδιο ή σε διαφορετικό κύκλο και οι γυναίκες. Στο μέσον του κύκλου επόπτευε ο τελετάρχης, πρόσωπο αποδεκτό απ΄ όλους, που συντόνιζε τον χορό και ρύθμιζε κάθε λεπτομέρειά του (π.χ. τοποθέτηση χορευτών, ρυθμική επανάληψη στίχων, αλλαγή τραγουδιών). Η σημασία του χορού αυτού στην κοινωνική συνοχή του χωριού είναι τεράστια φυσικά. Σε αυτή την κατηγορία για παράδειγμα, ανήκει σίγουρα ο Τρανός χορός (ή Τσιάτσιος από το όνομα τοπικού ήρωα της Τουρκοκρατίας) που χορεύεται στην Σαμαρίνα στις 16–17 Αυγούστου μετά την λειτουργία στην εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Εκεί, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων, οι κάτοικοι πιάνονταν ο ένας με τον άλλο και τραγουδώντας χόρευαν:

«Ο Τσιάτσιος εκατέβαινε,
(ολέλε, Τσιάτσιο μ΄ αγρήγορε)
γιε μ΄ ο Τσιάτσιος κατεβαίνει
(λε-λε Τσιάτσιο μ΄αντρειωμένε)…

Κατά τον Σωκράτη Λιάκο (ΜΑΚΕΔΟΝΟ-ΑΡΜΑΝΙΚΑ), στους παλιούς-παραδοσιακούς χορούς ανήκουν οι Αρματωλικός (Τζιένγγι), Μπάσα (Μπάλος), Κλέφτικος (Φουρέσκου), Συρτός (Σίρτου), Τζιάτζιος ή Τσιάτσιος (Τρανός χορός).
Ο ερευνητής Γεώργ. Τσαπάνος αναφέρει για τον χορό Μπάσα (ή και Μπάλο) ότι ο χορός αυτός τον οποίον μνημονεύει και ο Ρήγας (¨Ρήγας¨, Λ. Βρανούσης, σ. 341), με το σημερινό του όνομα ¨Συγκαθιστός¨, χορευόταν κατά ζεύγη από άνδρα και γυναίκα και ήταν χοροπαράσταση σκηνών του συζυγικού βίου, λιγάκι σκωπτική μάλιστα. Αυτό μας επιτρέπει –συνεχίζει ο ίδιος- να συσχετίσουμε το όνομα του Bassa (όπως λεγόταν και στην Ιταλία (Μ.Π. Περίδου, Λεξικόν Ιταλικόν -Ερμιουπολις 1862) και βόρειο Αλβανία (Hecquart, Histoire de la Haute Albanie, σ.322). Ο χορός αυτός στο Μπεράτι λεγόταν dusse=δυάδα, λέξη ομόρριζη με την λέξη epouse= σύζυγος, της Γαλλικής, καταγόμενα από το αρχαιοελληνικό οπυίω=νυμφεύω. Όλα αυτά δε, ίσως πιστοποιούν, συμπεραίνει ο Γ. Τσαπάνος, το γεγονός ότι οι Αρβανίτες τον πήραν από τους Αρμάνους, οι οποίοι τον λένε και μπάλο, και πιστεύει ότι ο χορός αυτός στάθηκε ίσως το αρχικό πρότυπο των κατά ζεύγη Ευρωπαϊκών χορών. Όσον αφορά πλέον τους χορούς που χορεύονται στις εκδηλώσεις των Συλλόγων, και στο ετήσιο αντάμωμα, οι κυριότεροι είναι οι εξής:

Μπεράτι
Ανδρικός και γυναικείος χορός. Είναι χορός «συγκαθιστός», και χορευόταν συνήθως στους γάμους, όταν οι συγγενείς συνόδευαν τη νύφη και το γαμπρό στην εκκλησία. Γι’ αυτό και δεν έχει καθορισμένο σχήμα και διακρίνεται για την ελευθερία και την μεγάλη ποικιλία των βημάτων του.

Βασίλ’ αρχόντισσα
Χορός ανοιχτού κύκλου . Το τραγούδι αναφέρεται στην Βασίλω, κόρη του Νικολάκη Αβέρωφ από το Μέτσοβο, την οποία άρπαξαν οι κλέφτες για να την ανταλλάξουν με τόσο χρυσάφι όσο ήταν το βάρος της.

Tσάμικος
Ανδρικός χορός αρχικά, από τους πιο λεβέντικους παραδοσιακούς χορούς. Το όνομά του το πήρε από χορό που χόρευαν στην Τσαμουριά, σημερινή Θεσπρωτία.

Συγκαθιστός Μετσόβου
Χορός του γάμου, που χορευόταν από άνδρες και γυναίκες, ελεύθερα, κι όχι σε κύκλο, πράγμα σπάνιο για τα ήθη των Ηπειρωτών. Οι χορευτές, αντίθετων φύλων, που ήταν πάντοτε στενοί συγγενείς γιατί το αντίθετο θα παρεξηγούνταν, πλησίαζαν και χόρευαν ζευγάρια αντικρυστά. Πήρε το όνομά του από το ελαφρό συγκάθισμα των χορευτών. Εδώ ανήκει και η τασιά.

Αρβανιτοβλάχικο ή Αρβανιτόβλαχα
Το Αρβανιτοβλάχικο χορεύεται συνήθως ελεύθερα από άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι στη συνέχεια σχηματίζουν ζευγάρια.

Βλάχικος Μακεδονίας (Ζαχαρούλα)
Ο χορός αυτός είναι ένας από τους πολλούς που έφεραν οι Βλάχικες ομάδες πληθυσμού κατά τις μετακινήσεις τους προς την περιοχή της Βέροιας-Νάουσας. Είναι μικτός χορός που χορεύεται από άνδρες και γυναίκες σε ξεχωριστούς κύκλους, (διπλοκάγγελο) ή και στον ίδιο κύκλο.

Συρτό στα τρία
Ρυθμικά και μουσικά ανήκει στα πωγωνήσια (συρτό), αλλά χορεύεται με τον βηματισμό του χορού στα τρία, συνήθως στα Τζουμέρκα και στο Βλαχοζάγορο, αλλά και αλλού.

Πωγωνήσιος.
Από τους πιο συνηθισμένους ρυθμούς και χορούς. Κατηγορία τους είναι και τα κοφτά (κοφτός, γιατρός).

Φεζοδερβέναγας
Ο «Φεζοδερβέναγας» είναι χαρακτηριστικό τραγούδι του Ανατολικού Ζαγορίου ή Βλαχοζάγορου όπως αποκαλείται. Αναφέρεται στον δερβέναγα Φέζο ο οποίος σκοτώθηκε από κλέφτες στο «Τσιρνέσ’», τοποθεσία κοντά στην Βωβούσα

Γιανν΄ Κώστας
Ο κυριότερος χορός στην περιοχή του Συρράκου. Ο Γιάννης Κώστας ήταν αγωνιστής του 1821 από το Κράψη Ιωαννίνων. Πολέμησε σε πολλά μέρη και πέθανε στην Αθήνα με τον βαθμό του αντιστράτηγου.

Κίνικ (Κ-νίκι)
Αργός, τελετουργικός, γενικός χορός που χορεύουν οι Περιβολιώτες Βλάχοι στο τριήμερο πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής 26-28 Ιουλίου στο πλάτωμα Κίνικ το οποίο έδωσε και το όνομα στον χορό. Ξεκινά με το τραγούδι «Σε περιβόλι μπαίνω» με προφανή παραπομπή στο όνομα του χωριού.

Μεγάλος Χορός στο Περιβόλι  (1911 – φωτό Αφοί Μανάκια)